Η 25η ΜΑΡΤΙΟΥ ΣΗΜΕΡΑ

ΟΜΙΛΙΑ ΣΤΗΝ ΕΚΔΗΛΩΣΗ ΕΠΕΤΕΙΟΥ ΤΗΣ 25Ης ΜΑΡΤΙΟΥ ΣΤΟ ΤΕΙ ΑΘΗΝΑΣ

ΜΑΡΤΙΟΣ 2015

Η 25η Μαρτίου είναι μια μέρα γιορτής του ελληνισμού. Σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης η μέρα αυτή τιμάται όπως αξίζει στην ιστορική της σημασία και φέρνει τους σχεδόν μονίμως διχασμένους έλληνες κοντά. Πριν από 200 σχεδόν χρόνια ήταν η μέρα που μια ομάδα ελλήνων τόλμησε να ορθώσει το ανάστημα της ενάντια στον Τούρκο κατακτητή με όπλο τη δίψα για ελευθερία και την καταπιεσμένη για χρόνια ανάγκη για ανεξαρτησία. Άλλωστε η ελληνική πολιτισμική και ιστορική κληρονομιά που ακολουθούσε τους αγωνιστές του ’21, γεμάτη από ένδοξες περιόδους της παλαιότερης και νεότερης ελληνικής ιστορίας δε θα μπορούσε παρά να αποτελέσει αναπόφευκτα μια εσωτερική απαίτηση για επανάσταση εναντίον στον κίνδυνο της απώλειας της ελληνικής εθνικής ταυτότητας η οποία μετά από 400 χρόνια απειλούταν περισσότερο από ποτέ.

Η επανάσταση της 25ηςΜαρτίου και ο ενδεκαετής εθνικός αγώνας που ακολούθησε μας έδωσε σύγχρονους έλληνες ήρωες. Πολιτικοί άνδρες και διανοητές όπως οι Ξάνθoς, Σκουφάς και Τσακάλωφ της Φιλικής εταιρίας η οποία έπαιξε και καθοριστικό ρόλο στην προετοιμασία του εδάφους και στα θεμέλια της επανάστασης ή όπως ο Ιωάννης Καποδίστριας, ένας εξαιρετικός διπλωμάτης, ο οποίος από το 1828 έγινε το σύμβολο της προσπάθειας για την οικοδόμηση ενός σύγχρονου δυτικού ελληνικού κράτους. Ο πόλεμος μας έδωσε επίσης ήρωες που διακρίθηκαν στη μάχη όπως ο στρατηγός Κολοκοτρώνης, ο Μιαούλης, ο Κανάρης και οι αδερφοί Υψηλάντη και τόσοι άλλοι. Κάποιους τους θυμόμαστε λιγότερο και άλλους περισσότερο όλους όμως τους τιμάμε. Περισσότερο από όλους όμως ίσως θα έπρεπε να τιμήσουμε τον ελληνικό λαό, όλους τους ανώνυμους στρατιώτες και απλούς πολίτες οι οποίοι θυσιάστηκαν για τον σκοπό στο όνομα του οποίου πολεμούσαν. Σε όλους αυτούς οφείλουμε την ελευθερία που απολαμβάνουμε εμείς σήμερα.

Έχουμε όλοι ακούσει πολλές φορές ιστορίες για την επανάσταση, για τις ηρωικές μάχες που έδωσαν οι ολιγάριθμες ελληνικές δυνάμεις απέναντι στον οργανωμένο τούρκικο στρατό και για την ανδρεία που έδειξε ο λαός ακόμα και σε μάχες που είχαν χαθεί πριν καν δοθούν. Γνωρίζουμε πως ο αγώνας δικαιώθηκε και πως η ελληνική αυτονομία που κερδήθηκε με αίμα έδωσε με τη συνθήκη της Κωνσταντινούπολης το 1832 τη θέση της στην ανεξαρτησία και την ίδρυση του πρώτου Βασιλείου της Ελλάδας.

Πόσα γνωρίζουμε όμως για το πνευματικό υπόβαθρο της επανάστασης? Ποια ήταν η ιδεολογία που αποτέλεσε τη ραχοκοκαλιά όλων όσων ακολούθησαν? Τι προηγήθηκε των τελευταίων χρόνων της Τουρκικής κατοχής? Θα μπορούσε η ανάγκη για ανεξαρτησία και εθνική κυριαρχία να είναι ο μόνος λόγος για εξέγερση, όπως συχνά απλοϊκά παρατίθεται? Και πόση δύναμη θα μπορούσε να έχει ως μόνο αίτιο μετά από σχεδόν μισή χιλιετία υπό τον τουρκικό ζυγό? Εν τέλει γιατί η επανάσταση έγινε το 1821 και όχι το χίλια επτακόσια ή ακόμα και το χίλια εξακόσια είκοσι ένα?

Από την πτώση της Πόλης και μετά ο ελληνικός λαός αποκόπηκε από τον υπόλοιπη Ευρώπη καθώς το καθεστώς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας δεν επικοινωνούσε με το Δυτικό κόσμο. Η πτώση σήμανε το τέλος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και αναπόφευκτα επήλθε ένα πολιτισμικό τέλμα υπό τον Οθωμανικό ζυγό. Σημαντικό ρόλο στη διατήρηση της ελληνικότητας έπαιξε η Ορθόδοξη εκκλησία η οποία όμως λειτούργησε κυρίως ως ανάχωμα στην επιρροή του νέου καθεστώτος και όχι ως πηγή άντλησης νέων ιδεών και διεύρυνσης του πνεύματος των ελλήνων.

Έγιναν προσπάθειες ώστε να συσταθούν επαναστατικά μέτωπα ανά τα χρόνια, όπως το 1603 στο Μοριά με σκοπό την ανασύσταση του Βυζαντίου, οι οποίες όμως απέτυχαν. Επίσης οι προσπάθειες ελλήνων του εξωτερικού για εξεύρεση συμμάχων απέβησαν άκαρπες. Ενδεικτικό είναι το παράδειγμα του Δημητρίου Χαλκοκονδύλη ο οποίος το 1463 στη Βενετία κάλεσε μάταια όλο τον λατινογενή κόσμο να συμπαρασταθεί στην Ελλάδα. Έπρεπε να περάσουν 400 χρόνια για να ολοκληρωθεί το όραμα του. Προσπάθειες λοιπόν έγιναν αλλά απέτυχαν παταγωδώς. Το 1821 όμως οι συνθήκες ήταν ώριμες και θα δούμε πως στην πραγματικότητα δεν υπήρχε περίπτωση η επανάσταση να μην έχει επιτυχές τέλος.

Ο Χαλκοκονδύλης ζήτησε τη βοήθεια της Ευρώπης πολύ νωρίς καθώς στη φεουδαρχική εποχή η έννοια της επανάστασης δε θα μπορούσε να συγκινήσει πολλούς. Όμως από τα μέσα του 17ου αιώνα έως και τα τέλη του 18ου η Ευρώπη άρχισε να αλλάζει. Ήταν η εποχή του Διαφωτισμού. Στη δυτική Ευρώπη ανέτειλε σταδιακά το πνεύμα της λογικής και του φιλελευθερισμού το οποίο αψηφούσε όλες τις νόρμες, τους κανόνες και την ιστορική πορεία στην οποία είχε χτιστεί μέχρι τότε ο κόσμος. Από μικρές συγκεντρώσεις ευρωπαίων διανοητών ξεκίνησε να διαμορφώνεται και να μεγεθύνεται συνεχώς το πνεύμα του Διαφωτισμού και τα ανατρεπτικά ιδανικά του. Επαναστατικές για την εποχή ιδέες όπως η επιστροφή της Δημοκρατίας, η αποστροφή προς τους αναχρονιστικούς κανόνες της εκκλησίας, η ανάπτυξη των επιστημών και κυρίως η αγάπη και η ανάγκη για την προσωπική και συλλογική ελευθερία συγκίνησαν πολλούς και λίγο αργότερα έμελλαν να αλλάξουν μεταφορικά και κυριολεκτικά το πρόσωπο του σύγχρονου κόσμου ως οι βασικοί πυλώνες της κοινωνίας.

Ήταν αναπόφευκτο η φύση των ιδεών του Διαφωτισμού να έρθει σε σύγκρουση με το γερασμένο παρών στο οποίο εναντιωνόταν και να λειτουργήσει ως το υπόβαθρο για την αλλαγή. Τα μικρά καφέ και σαλόνια των ευρωπαϊκών πρωτευουσών έγιναν μαζικές πολιτικές συγκεντρώσεις που συγκινούσαν χιλιάδες, οι ιδέες εξαπλώθηκαν και γύρω τους οργανώθηκαν πολιτικές κινήσεις . Στην πράξη, όπου όλα κρίνονται, ο Διαφωτισμός οδήγησε σε δυο επαναστάσεις πού άλλαξαν για πάντα τον δυτικό κόσμο. Ο Αμερικανικός αγώνας προς την ανεξαρτησία και η Γαλλική επανάσταση. Σύντομα οι ιδέες του διαφωτισμού δεν ήταν πλέον επαναστατικές θεωρίες αλλά το Σύνταγμα των νέων και σύγχρονων αυτών δημοκρατιών.

Ο ελληνικός λαός όμως ήταν αδύνατον να έρθει σε επαφή με αυτή την κοσμοϊστορική πνευματική επανάσταση υπό την Οθωμανική κατοχή αποκλεισμένος στα στενά της πλαίσια. Πως λοιπόν ήρθε σε επαφή με το ρεύμα του Διαφωτισμού? Ήταν τον 18ο αιώνα όπου αναπτύχθηκαν δύο σημαντικές ομάδες εμπόρων. Η μία αποτελούταν από τους ναυτικούς των Αιγαίων νήσων και οι άλλοι από τους εμπόρους της Ρούμελης. Οι μεν ήρθαν σε επαφή με τη Νότια δυτική Ευρώπη οι δε αναπτύσσοντας το εμπόριο στα ανατολικά βαλκάνια κατέστησαν την ελληνική γλώσσα ως στοιχείο της υψηλής κοινωνίας της περιοχής. Οι εμπορικές αυτές δραστηριότητες των ελλήνων παρήγαγαν τόσο πλούτο ώστε σταδιακά άρχισαν να δημιουργούνται σχολεία, βιβλιοθήκες και ιδρύματα τα οποία αποσκοπούσαν στο να βοηθήσουν νέους έλληνες να σπουδάσουν στα Πανεπιστήμια της Δυτικής Ευρώπης. Ήταν εκεί, σ’ αυτά τα κέντρα του πολιτισμού, που οι πρώτοι έλληνες ήρθαν σε επαφή με τις πραγματικά ριζοσπαστικές ιδέες του Διαφωτισμού. Αυτοί οι έλληνες έγιναν τα πλέον σημαίνοντα μέλη της ελληνικής διασποράς. Κάποιοι σπουδαίοι όπως ο Αδαμάντιος Κοραής ή ο Άνθιμος Γαζής ήταν και οι πρώτοι που προσπάθησαν να φέρουν σε επαφή τον ελληνικό λαό με το νέο και ανατρεπτικό δυτικό πνεύμα με σκοπό αφενός να διευρύνουν τους ορίζοντες και την παιδεία των ελλήνων και αφετέρου να ενισχύσουν την εθνική τους ταυτότητα με έναν διαφορετικό τρόπο όμως από εκείνον της εκκλησίας. Με την παροχή βιβλίων και τη μετάδοση των ιδεών του διαφωτισμού μπήκαν αρχικά τα θεμέλια για το πνευματικό υπόβαθρο της ελληνικής πλέον επανάστασης.

Στο μεταξύ υπό την επιρροή της Γαλλικής επανάστασης που ήταν πιο κοντά στην Ανατολική Ευρώπη οι επαναστατικές ιδέες έβρισκαν όλο και περισσότερη απήχηση στη διασπορά. Ο πλέον σημαντικός πνευματικός έλληνας στην πορεία της ανεξαρτησίας, ο Ρήγας Φεραίος, επηρεάστηκε βαθύτατα από τις ιδέες που άλλαξαν τη Γαλλία. Ήταν ο πρώτος που εμπνεύστηκε ένα οργανωμένο ελληνικό κίνημα με σκοπό την απελευθέρωση της Ελλάδας και την ίδρυση μιας νέας σύγχρονης δυτικής δημοκρατίας στο χώρο όπου η ίδια η δημοκρατία γεννήθηκε. Κρίθηκε επικίνδυνος και συνελήφθη ενώ στη συνέχεια θανατώθηκε μαζί με άλλους ομοϊδεάτες του. Ο θάνατος του όμως, σε συνδυασμό με τα γραπτά του και τον γνωστό σε όλους «Θούριο» αναζωπύρωσε την ήδη όλο και μεγαλύτερη φλόγα της ελευθερίας. Ένας άλλος σπουδαίος έλληνας, ο Αδαμάντιος Κοραής εμπνεύστηκε μια νέα ελληνική δημοκρατία, ζώντας ως μάρτυρας τη γαλλική επανάσταση και ανταλλάσοντας ιδέες με τον ίδιο τον Τόμας Τζέφερσον. Το πλέον σημαντικό για εκείνον ήταν η ανάπτυξη της παιδείας, η οποία θα ήταν αναγκαία και υψίστης σημασίας για το χτίσιμο μιας νέας κοινωνίας στην Ελλάδα, τόσο για τους ανθρώπους σε ατομικό επίπεδο όσο και για τη χώρα.

Σύντομα το όραμα της ελληνικής επανάστασης άρχισε να συγκεντρώνει την υποστήριξη των ελλήνων εμπόρων, της διασποράς αλλά και των φιλελλήνων του δυτικού κόσμου οι οποίοι έτρεφαν φιλικά αισθήματα για την Ελλάδα όχι μόνο λόγω της υποταγής τους στον τούρκικο ζυγό αλλά και λόγω του ένδοξου παρελθόντος τους, το οποίο και πολλές φορές ανάξια ίσως μας βοήθησε να αντλήσουμε συμμάχους από τη Δύση. Η Φιλική εταιρία δεν άργησε να συσταθεί όπως και δεν άργησε να εξαπλωθεί η επιρροή της σε ολόκληρη την ελληνική επικράτεια. Το ξέσπασμα της επανάστασης δεν ήταν πλέον παρά θέμα χρόνου, όπως και η νίκη, σε συνδυασμό με τον αγώνα των εμπνευσμένων από το Διαφωτισμό πια ελλήνων και τη βοήθεια των ξένων συμμάχων. Τα υπόλοιπα τα έγραψε η ιστορία.

Ποιο ήταν όμως το κρισιμότερο στοιχείο στην πορεία προς τη νίκη? Και τι σημασία μπορεί να έχει αυτό σήμερα?

Δεν ήταν μόνο το αίμα που χύθηκε και η ανδρεία που έδειξε ο ελληνικός λαός. Ήταν η παιδεία. Η ελληνική επανάσταση δεν ήταν πλέον μια απελπισμένη ύστατη προσπάθεια για απελευθέρωση αλλά μια συμπαγής κίνηση βασισμένη σε μια πολιτική και πολιτισμική ιδεολογία. Μπορεί ο μέσος έλληνας να αδυνατούσε να καταλάβει πλήρως τη σημασία του Διαφωτισμού στην πορεία προς την ελευθερία αλλά εμπνεύστηκε από τους πνευματικούς ηγέτες της επανάστασης οι οποίοι την κατανόησαν και κήρυξαν πρώτοι. Αυτό ήταν το στοιχείο που άλλαξε το ρουν της ελληνικής ιστορίας όπως νωρίτερα και της παγκόσμιας δυτικής ιστορίας. Η ανάπτυξη της παιδείας στην ουσία της, με την άνθηση και μετάδοση νέων ιδεών, την ανάπτυξη των επιστημών και την πρόσβαση στη γνώση όλο και περισσότερων ανθρώπων. Μέσω της παιδείας έγινε η μετάβαση από τις μετά-μεσαιωνικές φεουδαρχίες στις σύγχρονες δυτικές δημοκρατίες όπου πλέον υπήρχαν όλες οι προϋποθέσεις και η ελευθερία για περαιτέρω ανάπτυξη και πρόοδο. Η ανάπτυξη της παιδείας ήταν αυτή που τότε έθεσε νέες αλλά διαχρονικές αξίες, που συνεχίζει να παράγει καινούργιες και συνεχίζει συνεχώς να τις δοκιμάζει.

Σήμερα τιμούμε τους ήρωες του 21 για τον αγώνα τους αλλά παραβλέπουμε το γεγονός πως ήταν η διεύρυνση των πνευματικών οριζόντων κάποιων ελλήνων που ενέπνευσαν αυτούς τους αγώνες. Αυτή η διαπίστωση βέβαια δε θα έπρεπε να εκπλήσσει, γιατί σήμερα κάνουμε σχεδόν πάντα το λάθος να μπερδεύουμε την παιδεία με την κατάρτιση παρά το γεγονός ότι αναφερόμαστε συχνά και θεωρητικά στην πρώτη ως έναν βαρυσήμαντο πυλώνα της κοινωνίας, που βέβαια είναι. Πόση προσπάθεια καταβάλουμε όμως πλέον σε προσωπικό αλλά και συλλογικό επίπεδο να διευρύνουμε τους ορίζοντές μας, να έρθουμε σε επαφή με νέες ιδέες και λογικές και να επενδύσουμε στην ουσία της παιδείας?

Έχουμε χτίσει ένα βαθμοθηρικό εκπαιδευτικό σύστημα που αποσκοπεί στην αποστήθιση και όχι στην κατανόηση που όμως βολεύει όλες τις πλευρές γιατί ενώ αρχικά η περιγραφή και μόνο κουράζει, απαιτεί εν τέλει από φοιτητές και καθηγητές τη λιγότερη δυνατή προσπάθεια. Ευτυχώς εξαιρέσεις πάντα υπάρχουν και αυτές είναι φωτεινές. Αλλά και ως έθνος τείνουμε εδώ και χρόνια να αποξενώνουμε πνευματικούς ανθρώπους οι οποίοι διέπρεψαν στο εξωτερικό και θέλησαν να επιστρέψουν στην πατρίδα ώστε να μεταλαμπαδεύσουν όσα κατέκτησαν με το μυαλό και την πραγματική προσπάθεια τους. Ένας σαν αυτούς ήταν ο Ιωάννης Καποδίστριας. Αλήθεια θα μπορούσε τώρα να κάνει μια τέτοια επιστροφή? Ή μήπως θα αντιμετωπιζόταν ως μια απειλή για κάποιους, θα χαρακτηριζόταν γραφικός από άλλους και κυρίως θα ένοιωθε ο ίδιος πως δυστυχώς δεν έχει πια θέση στην ίδια του τη χώρα.

Και μια σημαντική σημείωση..οι έλληνες στο εξωτερικό δε διαπρέπουν επειδή είναι έλληνες άρα και εξυπνότεροι, ικανότεροι, ανώτεροι και λοιπά υπερθετικά. Διαπρέπουν επειδή καλούνται να αντεπεξέλθουν σε περιβάλλοντα που ενισχύουν, αν όχι απαιτούν, την ιδιωτική πρωτοβουλία, τη σκληρή ουσιαστική και παραγωγική δουλειά και κυρίως την εγκατάλειψη της κοντόφθαλμης προοπτικής και σκέψης που ακολουθούμε στην Ελλάδα. Καλούνται να κάνουν ακριβώς αυτό που συνέβη συλλογικά στην Ελλάδα της ανεξαρτησίας. Να διευρύνουν τους πνευματικούς τους ορίζοντες και να εκπαιδευτούν κατ ουσία και όχι κατ επίφαση.

Στον 21ο αιώνα οι Έλληνες δεν καλούμαστε πλέον να επαναστατήσουμε και να αγωνιστούμε ενάντια σε οποιονδήποτε ξένο εχθρό ή κατακτητή. Έπειτα από αγώνες είμαστε πλέον ένα ελεύθερο κράτος και ανήκουμε αναπόσπαστα στη δύση. Υπήρξαν πολλές στιγμές που η παρουσία μας εκεί θα μπορούσε να απειληθεί αλλά μια πιθανή ρήξη δεν ήρθε ποτέ και ελπίζω να μην έρθει ποτέ στο μέλλον. Καλούμαστε όμως να αναλογιστούμε τι μπορούμε να κάνουμε καλύτερα για εμάς και τους νεότερους Έλληνες που θα ακολουθήσουν. Είναι χρέος μας να προσπαθήσουμε να αλλάξουμε τον τρόπο που αντιμετωπίζουμε την παιδεία στην ουσία της. Είναι καιρός να κάνουμε τη δική μας επανάσταση ενάντια στους ίδιους μας τους εαυτούς και να συγκρουστούμε με τις λογικές που μας οδήγησαν στο πνευματικό τέλμα που αντιμετωπίζει η χώρα μας. Μέσα από τα ιδρύματα και τους θεσμούς αλλά κυρίως μέσα από εμάς τους ίδιους οφείλουμε να προσπαθήσουμε για την αλλαγή. Και η επαφή μας με τον έξω κόσμο, με πνευματικά κέντρα και θεσμούς του εξωτερικού πρέπει να πάψει να αντιμετωπίζεται ως κάτι επουσιώδες γιατί «εμείς ξέρουμε καλύτερα» καθώς μάλλον εκείνοι είναι που ξέρουν όχι μόνο καλύτερα αλλά θα γνωρίζουν συνεχώς ακόμα περισσότερα, όσο εμείς θα αρνούμαστε να προχωρήσουμε σε μια καινούργια εκπαιδευτική εποχή.

Οι επαναστάσεις δεν απαιτούν πάντα βία και αίμα, δεν περικλείονται από συνθήματα και τσιτάτα και δεν γίνονται πάντα ενάντια σε κάποιον μισητό εχθρό. Πολλές από αυτές τις επαναστάσεις σήμερα θα έπρεπε να αποκαλούνται απλώς μαζικές αντιδραστικές κινήσεις ή παρορμήσεις, άλλωστε έχουν και πολύ συχνά τον χαρακτήρα του κατεστημένου όσο και αν τον αρνούνται, όσο και αν υποτίθεται πως το πολεμούν. Η πραγματική επανάσταση είναι εκείνη που η πραγματική ριζοσπαστική σκέψη φέρνει σε σύγκρουση το παλιό με το καινούργιο, όταν το καινούργιο είναι εκείνο που θα αλλάξει το παρών και το μέλλον για πάντα και προς το καλύτερο. Μια τέτοια επανάσταση, εντός εισαγωγικών αν θέλετε, καλούμαστε να κάνουμε και εμείς ενάντια σε εμάς τους ίδιους με σκοπό τη θεσμοθέτηση της παιδείας ως τον κυριότερο και ουσιαστικότερο πυλώνα της κοινωνίας, πάνω στον οποίο θα βασιστεί η πορεία του τόπου σε συλλογικό αλλά και ατομικό επίπεδο στο μέλλον.

Δε σημαίνει πως κάτι τέτοιο θα μπορούσε να είναι εύκολο ή οπωσδήποτε εξ ολοκλήρου επιτυχές. Όμως και οι έλληνες του 1821 δε γνώριζαν όταν επαναστάτησαν ενάντια στο Οθωμανικό κατεστημένο πως θα νικούσαν. Είχαν όμως πίστη στο σκοπό τους, απεριόριστη θέληση και στη χειρότερη των περιπτώσεων θα ηττούνταν πολεμώντας για ιδανικά που θα άλλαζαν για πάντα τη ζωή τους, όπως και τελικά την άλλαξαν. Παρόμοια και ίσως ισχυρότερη πίστη και θέληση θα κληθούμε να δείξουμε και εμείς, εφόσον αποφασίσουμε να ακολουθήσουμε τον δρόμο της αλλαγής.

Αξίζει? Οπωσδήποτε. Μπορούμε? Αποδεδειγμένα. Θα γίνει? Θα δείξει..