Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ ΣΤΑ ΠΡΩΙΜΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

Εισήγηση στο 4ο Πανελλήνιο Συνέδριο Προσχολικής Αγωγής Δεκέμβριος, 2014 Ιδιαίτερα παλαιότερα, αλλά όχι σπάνια και στις μέρες μας (δυστυχώς) , οι σύζυγοι θεωρούσαν την εγκυμοσύνη , τον τοκετό και την φροντίδα του βρέφους αποκλειστική υποχρέωση της συζύγου – μαμάς. Για πολλούς θεωρείτο και για κάποιους - πάλι δυστυχώς – ακόμη, ντροπή να ασχοληθούν με τις πάνες ή τα κακάκια του παιδιού τους. Οπωσδήποτε αυτή η κατάσταση φαίνεται σταδιακά να αλλάζει . Οι νέοι γονείς – μπαμπάδες - συμπαραστέκονται στις συντρόφους τους και τις βοηθάνε , σε άλλοτε άλλο βαθμό στις υποχρεώσεις τους απέναντι στο βρέφος. Αυτό αναπτύχθηκε ίσως σαν μια αναγκαιότητα λόγω της αλλαγής των κοινωνικών συνθηκών – με την εργασιακή απασχόληση και της συζύγου τις τελευταίες δεκαετίες Έχει όμως κάποια ιδιαίτερη σημασία αυτό για την ανάπτυξη του παιδιού ή το πρόβλημα είναι μόνο «να μοιράσουμε την δουλειά»; Η απάντηση είναι ότι : δεν πρόκειται για το μοίρασμα της δουλειάς αλλά ότι η συμμετοχή του πατέρα στην ψυχολογική ανάπτυξη του παιδιού είναι όχι μόνο απαραίτητη – ίσως για κάποιους τυπικούς λόγους – αλλά και καθοριστική για την διαμόρφωση χαρακτηριστικών στην προσωπικότητά του που η τυχόν έλλειψή τους θα μπορούσε να συνιστά ιδιαίτερο πρόβλημα για την μετέπειτα ζωή του. Από πότε αρχίζει όμως η επίδραση του πατέρα στον ψυχισμό του παιδιού ; Αυτό που θα έλεγα εγώ … πριν καν την σύλληψη. Η κοινή επιθυμία για την απόκτηση παιδιού , θα λειτουργήσει ευνοϊκά στον ψυχισμό της μέλλουσας μητέρας έτσι ώστε η σύλληψη να γίνει κάτω από τις ευνοϊκότερες συνθήκες. Εχουμε αναφερθεί σε προηγούμενη ημερίδα στην ιδιαίτερη σημασία που αποδίδεται – από αρχαιοτάτων χρόνων – στη στιγμή της σύλληψης. Αυτό που ονομάσθηκε ΄΄βασικό λάθος΄΄ ΄ Ακόμα μια τέτοια τοποθέτηση θα βοηθήσει ώστε η πρώτη διαπίστωση της εγκυμοσύνης να συνδυαστεί με θετικά συναισθήματα ,( όταν αυτή αποτελεί κοινή επιθυμία ), στοιχείο που θα αποτελέσει και τον θεμέλιο λίθο για την ψυχολογία της μητέρας για τους μήνες που έρχονται. Ποια θα έπρεπε να είναι είναι η συμμετοχή του μπαμπά και κατά την διάρκεια της εγκυμοσύνης ; Αυτή δεν θα έπρεπε να τελειώνει μόνο στην εκπλήρωση των τυπικών υποχρεώσεων του απέναντί στη σύντροφό του αλλά κυρίως στην συναισθηματική στήριξη και φροντίδα της. Η αλλαγή στο σώμα της μαμάς, τυχόν δυσκολίες της εγκυμοσύνης , η σταδιακή πιθανή κούραση και αδυναμία συνέχισης της καθημερινότητας μπορούν να δημιουργήσουν αρνητικά συναισθήματα τα οποία καλείται ο σύζυγος και μέλλον μπαμπάς να στηρίξει και να φροντίσει , μειώνοντας έτσι τις όποιες επιπτώσεις τους όχι μόνο στον ψυχισμό της μητέρας αλλά και του εμβρύου. Δεν φροντίζει δηλαδή μόνο την γυναίκα του αλλά κάνει και μια θετική επένδυση στον ψυχισμό του παιδιού που περιμένει. Αφού, η ομαλή συναισθηματική σχέση με την σύντροφο θα τροφοδοτεί και με συναισθήματα ηρεμίας και ασφάλειας και το έμβρυο, βάζοντας έτσι τα θεμέλια για συναισθήματα ασφάλειας και αυτοπεποίθησης σ΄αυτό. Μη ξεχνάμε ακόμα ότι στους τελευταίους μήνες η παρουσία του γίνεται αντιληπτή και από το έμβρυο, κυρίως από τον τόνο της φωνής του , γι’ αυτό και τελευταία συστήνεται όχι μόνο να μιλάνε οι μπαμπάδες και στο έμβρυο αλλά και να το χαϊδεύουν ,χαϊδεύοντας τα κοιλιακά τοιχώματα της μαμάς. Συμπερασματικά, η κοινή επιθυμία για τεκνοποίηση, η συναισθηματική φροντίδα και η αρμονική επικοινωνία με την μαμά θα συνθέσουν τις καλύτερες δυνατές προϋποθέσεις για μια ήρεμη και ασφαλή ζωή εννέα μηνών του παιδιού που έρχεται. Έτσι ο πατέρας προσφέρει το συναίσθημα της ασφάλειας στη μητέρα και αργότερα στο παιδί, στοιχεία απαραίτητα για την ηρεμία της πρώτης και την αίσθηση αυτοπεποίθησης του δεύτερου. Έρχεται κάποια στιγμή και η ώρα του τοκετού. Να είναι παρών ο μπαμπάς ή όχι; Είναι ένα ερώτημα που θα ήταν μεγάλο λάθος να το απαντήσουμε μ’ ένα ναι ή ένα όχι. Υπάρχουν απόψεις που συνδέουν την αύξηση των καισαρικών με την παρουσία του συζύγου στην αίθουσα τοκετού. Αυτό συνδέεται με το stress που βιώνει η γυναίκα με την παρουσία πολλών ατόμων γύρω της και ιδιαίτερα του συζύγου με αποτέλεσμα να μην παράγεται αρκετή ποσότητα ωκυτοκίνης με συνέπεια να δυσκολεύεται ο τοκετός. Έτσι σύμφωνα με αυτές τις απόψεις το καλύτερο θα ήταν να γεννάει με μια έμπειρη μαία και κανέναν άλλον. Υπάρχει όμως και η άλλη άποψη, ενισχυμένη μάλιστα από έρευνες με το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα . Όπου διαπιστώθηκε ότι η παρουσία του συζύγου οδήγησε σε αύξηση των φυσιολογικών τοκετών στο 90%. Προφανώς τέτοιου είδους έρευνες μάλλον εξυπηρετούν και επιβεβαιώνουν τις τοποθετήσεις των ερευνητών. Προσωπική μου γνώμη είναι ότι η παρουσία του συζύγου στον τοκετό ή όχι θα πρέπει να αποφασίζεται από κοινού με τη μαμά ή τον ιατρό , μετά από κατάλληλη προετοιμασία και των δυο – μέσα από την ψυχοπροφυλακτική διαδικασία – . Μόνο εάν έχει συμπεριληφθεί και ο σύζυγος στην ψυχοπροφύλαξη , έχει ενημερωθεί για τον τοκετό( για όλα όσα πρόκειται να συμβούν ) και αξιολογηθεί σαν μια αρκετά δομημένη προσωπικότητα που δεν θα καταγράψει τραυματικά το γεγονός και την διαδικασία του τοκετού .Μόνο τότε θα έπρεπε να συζητηθεί το ερώτημα της παρουσίας του στον τοκετό ή όχι. Εάν υπάρχουν οι παραπάνω προϋποθέσεις , η παρουσία του πατέρα στον τοκετό βοηθάει τόσο στο δέσιμο της σχέσης με την μητέρα όσο και δημιουργεί ένα ισχυρό συναισθηματικό στοιχείο επικοινωνίας στη σχέση με το παιδί , από τη πρώτη στιγμή. Εάν υπάρχουν αμφιβολίες για τις αντοχές της προσωπικότητας του πατέρα ή ο ίδιος εμφανίζεται αμφιθυμικός, είναι καλύτερο να αφήσουμε την μητέρα στην μαία και τον ιατρό γιατί ο κίνδυνος ανάπτυξης αρνητικών συναισθημάτων στον πατέρα από την διαδικασία του τοκετού είναι μεγάλος . Έχει ρόλο ο πατέρας στην πρώιμη βρεφική ηλικία; Μέχρι σήμερα ήταν αρκετά διαδεδομένη η αντίληψη ότι η συμπεριφορά του πατέρα δεν επηρεάζει ψυχολογικά την διαμόρφωση του ψυχισμού του παιδιού σ’ αυτή την πρώιμη φάση όπου οι ανάγκες του φαίνονται να περιορίζονται στη διατροφή του, την καθαριότητα και τον ύπνο. Είναι διάχυτη η αντίληψη , ότι σ΄αυτούς τους πρώτους μήνες της ζωής του βρέφους , η κάλυψη των αναγκών του έτσι και αλλιώς καλύπτονται από την μητέρα και ότι ο πατέρας μόνο βοηθητικό ρόλο – στη καλύτερη περίπτωση- μπορεί να παίξει. Πολλοί μάλιστα αφήνουν τον ρόλο του πατέρα για αργότερα , μετά το δεύτερο χρόνο. Άλλοι βέβαια περιμένουν μέχρι την …εφηβεία για να ξεκινήσουν μια κάποια επικοινωνία με το παιδί τους , όταν θα είναι βέβαια πολύ αργά. Εάν όμως το έμβρυο έχει αρχίσει να βιώνει την ύπαρξη του πατέρα ακόμα και πρίν γεννηθεί, ποιος ο λόγος να μην υπάρξει συνέχεια σ΄αυτή τη σχέση; Το βρέφος , ήδη από τους πρώτους μήνες της ζωής του παρ’ όλη την εξάρτησή του από την μητέρα του , είναι σε θέση να αναπτύξει συναισθηματική σχέση και με άλλο πρόσωπο του κοντινού περιβάλλοντος, που στην προκειμένη περίπτωση είναι ο πατέρας. Για να μπορέσει όμως το βρέφος να αναπτύξει μια τέτοια σχέση θα πρέπει το δεύτερο αυτό άτομο να είναι σταθερά κοντά του και να συμμετέχει διαχρονικά και όχι περιστασιακά στη κάλυψη των αναγκών του και στη φροντίδα του . Η πρώτη επαφή με τον πατέρα , που ξεκίνησε στην εμβρυική φάση με το άκουσμα της φωνής του, θα πρέπει να εδραιωθεί σ’ αυτά τα πρώτα χρόνια της ζωής του, μέσα από την διαρκή επικοινωνία του μ’ αυτόν. Σ’ αυτή την επικοινωνία, δεν πρόκειται, ούτε χρειάζεται να παίξει ο πατέρας τον ρόλο μίας δεύτερης μαμάς, καλύτερης ή χειρότερης από την άλλη. Μπορεί να συμμετάσχει και πρέπει, τόσο στην καθαριότητα όσο και στο νανούρισμά και το τάισμα του βρέφους. Φυσικά να το αγκαλιάζει και να το φροντίζει όταν αυτό το έχει ανάγκη. Γενικά όμως, η επίδραση του πατέρα είναι διαφορετική από αυτή της μητέρας. Η μητέρα είναι περισσότερο προσανατολισμένη να καλύψει τις ανάγκες του βρέφους τόσο σε βιοτικό όσο και σε συναισθηματικό επίπεδο, ενώ ο πατέρας είναι αυτός που θα επικοινωνήσει μαζί του μ’ έναν πιο δυναμικό τρόπο. Από τον τόνο της φωνής μέχρι τη μορφή των παιχνιδιών που θα παίξει ο πατέρας με το παιδί του, όλα είναι διαφορετικά. Γενικά, οι πατεράδες έχουν την τάση να επικοινωνούν πιο δυναμικά με το παιδί, να παίζουν με το παιδί σε σωματική επαφή και να είναι γενικά πιο «άγριοι» μαζί του. Πόσους πατεράδες πχ. Δεν έχουμε δει να πετάνε το μωρό στον αέρα και να το ξαναπιάνουν, ένα παιχνίδι, που κάνει συνήθως τα μωρά να σκάνε στα γέλια. Η απασχόληση του πατέρα με το παιδί θα ανακουφίσει ταυτόχρονα και τη μητέρα, η οποία θα μπορεί να έχει χρόνο να ανανεώσει τις δυνάμεις της. Έχει αποδειχτεί ότι τα παιδί, των οποίων ο πατέρας είχε ιδιαίτερη συμμετοχή στη φροντίδα τους κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής τους, φαίνεται να εμφανίζουν μεγαλύτερη ικανότητα συναισθηματικής επικοινωνίας, να είναι περισσότερο αυτάρκη και ασφαλή με τον εαυτό τους και ακόμα να έχουν μεγαλύτερο βαθμό εξυπνάδας. Η συμμετοχή του πατέρα στη φροντίδα του βρέφους θα τον βοηθήσει, ακόμα, να ξεπεράσει ευκολότερα τη συμβιωτική σχέση με τη μητέρα. Για το αγόρι, ο πατέρας θα λειτουργήσει αργότερα σαν πρότυπο για τη συμπεριφορά του. Ένα φυσιολογικό θετικό πρότυπο θα λειτουργήσει αυτονόητα σαν κίνητρο να του μοιάσει και να τον ξεπεράσει, εξασφαλίζοντας έτσι την απαραίτητη ενέργεια την οποία θα επενδύσει για να πετύχει κάτι στη ζωή του. Για το κορίτσι, θα είναι η πρώτη της σχέση με τον άλλο ρόλο. Μία φυσιολογική θετική σχέση με τον πατέρα, θα προσφέρει στο κορίτσι την απαραίτητη εμπιστοσύνη με τον εαυτό του, την οποία θα χρησιμοποιήσει αργότερα στη σχέση του με τους άντρες. Κορίτσια με θετική σχέση με τον πατέρα φαίνεται να χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση, να είναι καλύτερες μαθήτριες και αργότερα να έχουν υγιέστερες σχέσεις με τους συντρόφους τους. Αυτή η σχέση, τόσο του αγοριού , όσο και του κοριτσιού , η οποία θα ολοκληρωθεί πολύ αργότερα καλό είναι να ξεκινήσει από αυτή τη πρώιμη ηλικία. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι το παιδί καταγράφει τα πάντα και ότι από τα εντυπώματα που αφήνουν οι καταγραφές αυτές στο ψυχισμό του δια μορφώνεται η προσωπικότητά του. Τι περιμένει όμως τον καινούριο πατέρα; Ο ερχομός του παιδιού στην οικογένεια είναι αυτονόητο ότι αλλάζει τις δυναμικές της σχέσης . Από δυαδική σχέση γίνεται τριαδική. Μια νέα πραγματικότητα εμφανίζεται και όπως η μητέρα έτσι και ο πατέρας καλείται να προσαρμοστεί σ’ αυτή. Συναισθήματα όπως - Σύγχυση και απελπισίαγια τις νέες ευθύνες και την αδυναμία επικοινωνίας με το πλασματάκι που προστέθηκε στην οικογένεια - Φόβος και ενοχές για τους μπαμπάδες που θα ήθελαν να λειτουργήσουν τέλεια στη σχέση τους με το παιδί και την μητέρα και συχνά νοιώθουν τις δυσκολίες αυτής της επικοινωνίας. - Αμφιθυμία συναισθηματική , αφού συχνά δυσκολεύεται να συνηθίσει την ιδέα ότι ο καινούριος ένοικος του σπιτιού θα μείνει εκεί για πάντα, ότι δεν ήλθε για να φύγει . - Ακόμα και την κατάθλιψη μια και την αγωνιώδη ενθουσιαστική προσμονή για την γέννηση του παιδιού ακολουθεί η φάση των υποχρεώσεων , της καινούριας πραγματικότητας. Θετικό είναι όταν ο πατέρας, μέσα από τον καινούριο του ρόλο , διαπιστώνει ότι μαζί με το παιδί του μεγαλώνει και αυτός , αφού η ευθύνη και η φροντίδα του παιδιού του ανεβάζει και την δική του αυτοεκτίμηση. Δεν είναι πια το παιδί του πατέρα του αλλά ο πατέρας του δικού του παιδιού Μακριά , ελπίζω πια, από εμένα η σκέψη ότι θα το ήθελε αγόρι ή κορίτσι για να βγάλει το όνομα του πατέρα του ή της μητέρας του ανάλογα με δικά του απωθημένα. Αλλά και η σχέση με την σύντροφο αλλάζει .Πριν μπορούσανε να περνάνε όση ώρα θέλανε μαζί , να κάνουν ή να αποφασίζουν ότι θέλουν χωρίς να σκέφτονται κανέναν. Τώρα υπάρχει κάποιος άλλος που στέκεται εμπόδιο σ’ αυτή την ελευθερία. Όλα αυτά και πολλά άλλα , συνιστούν μια ριζική αλλαγή στη καθημερινότητα του πατέρα ,για τα οποία θα πρέπει να είναι από πριν – όσο το δυνατόν – προετοιμασμένος. Η τυχόν προσπάθεια αποφυγής διαχείρισης των νέων συνθηκών και η εναπόθεση όλης της ευθύνης στη μητέρα γιατί τάχα μου αυτή έχει ανάγκη το παιδί , είναι ότι χειρότερο ,όχι μόνο για την σχέση του πατέρα με το παιδί του αλλά προφανώς και με την σύζυγό του. Πέρα από όσα θεωρητικά αναφέραμε , όλες οι σχετικές έρευνες έχουν δείξει ότι η συμμετοχή του πατέρα στη διάρκεια της εγκυμοσύνης και των πρώτων μηνών της ζωής του βρέφους έχει καθοριστική σημασία για την διαμόρφωση του ψυχισμού του. Παιδιά που είχαν που είχαν πατέρες που συμμετείχαν ενεργά στην ανατροφή του παιδιού τους , εμφανίζουν μεγαλύτερη συναισθηματική ασφάλεια, αυτοπεποίθηση και σιγουριά για τον εαυτό τους , με μεγαλύτερη ικανότητα διαχείρισης δύσκολων καταστάσεων. Φυσικά η συμβολή του πατέρα δεν τελειώνει εδώ. Όσο το παιδί μεγαλώνει , ο τρόπος παιχνιδιού του πατέρα μ’ αυτό , που συνήθως είναι πιο κινητικό , θορυβώδες με σωματική επαφή διαφέρει απ’ αυτόν της μητέρας , καταγράφοντας διαφορετικά χαρακτηριστικά στον ψυχισμό του παιδιού. Το παιχνίδι δεν προσφέρει μόνο διασκέδαση στο παιδί αλλά του καλλιεργεί και δεξιότητες. Με την σωματική αντιπαράθεση προσφέρει στο παιδί την δυνατότητα να δοκιμάσει τις δυνάμεις του και την επίδρασή τους στους άλλους, με το τρέξιμο του καλλιεργεί έναν υγιή ανταγωνισμό , ενώ με την μπάλα ένα σωρό δεξιότητες αλλά και την σημασία της συνεργασίας με τον άλλον, που αργότερα θα είναι ο φίλος ή ο συμμαθητής. Φυσικά , ο στόχος όλων αυτών είναι να βοηθήσει το παιδί να αναπτύξει και αυτό σταδιακά τις δεξιότητες του μπαμπά. Αυτό προϋποθέτει συναισθηματική επικοινωνία του πατέρα με το παιδί του, προσπάθεια αναγνώρισης των όποιων δυσκολιών του και βοήθεια στην αντιμετώπιση των τυχόν δυσάρεστων γι’ αυτό καταστάσεων. Δεν είναι στόχος να αποδείξει την δική του ανωτερότητα , υποχρεώνοντας το σε συνεχείς ταπεινωτικές ήττες, χλευάζοντάς το γι’ αυτές , για να το κάνει -δήθεν μου – σκληροτράχηλο άντρα από τώρα. Τέτοιες συμπεριφορές έχουν συχνά το αντίθετο αποτέλεσμα. Στη συναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών σημαντικό ρόλο παίζει και η ανάληψη πρωτοβουλιών και ευθυνών απ’ αυτά. Όσο το παιδί μεγαλώνει τόσο θα πρέπει να αυξάνεται και η συμμετοχή του στην καθημερινότητα της οικογένειας. Το παιδί θα πρέπει σταδιακά να αναλαμβάνει ευθύνες και να αναπτύσσει πρωτοβουλίες , πράγμα που οι περισσότερες μαμάδες- λόγω υπερπροστατευτικότητας – το φοβούνται . Είναι ο πατέρας που θα δείξει εμπιστοσύνη στο παιδί να αναλάβει κάποιες απλές ευθύνες , να το πάρει βοηθό του σε κάτι που θα φτιάξει ο ίδιος , επιβραβεύοντας τις προσπάθειές του. «Φέρε μου το ψαλίδι» και όχι «μακριά από αυτό» - Όχι «μη αυτό» και «μη εκείνο», αλλά «πρόσεχε» , γιατί φυσικά μπορείς, είναι η σωστότερη , κατά την γνώμη μου συμπεριφορά – πάντα φυσικά κάτω από μια διακριτική επίβλεψη. Πέρα από το παιχνίδι όμως , υπάρχει και η κουβέντα. Τα παιδιά αρέσκονται να ακούνε ιστορίες από τους γονείς τους, γιατί όχι και από τον πατέρα. Όχι μόνο παραμύθια , αλλά ιστορίες από τη ζωή που στα αυτιά του μικρού παιδιού φτάνουν σαν παραμύθια, αλλά στην ουσία το προετοιμάζουν για μια ρεαλιστική είσοδο στην πραγματικότητα. Δεν χρειάζεται ο πατέρας-κάτι που δυστυχώς γίνεται συχνά-να αραδιάζει τα ανδραγαθήματά του , το πόσο σπουδαίος και μάγκας ήταν ή είναι. Καλό είναι να αναφερθεί και στα λάθη του , τις αποτυχίες του , τις χυλόπιτες που έφαγε . Η ζωή δεν είναι μόνο σπουδαία κατορθώματα. Τα λάθη και οι αποτυχίες είναι για να μαθαίνουμε και να γινόμαστε καλύτεροι . Αλλιώς προσφέρουν ένα φανταστικό, εξιδανικευμένο και σε τελευταία ανάλυση ψεύτικο είδωλο που εάν εντυπωθεί στον ψυχισμό του παιδιού σαν ζητούμενο , το λιγότερο που θα του προκαλέσει είναι κατάθλιψη, μια και το ξεπέρασμά του θα είναι αδύνατο. Ακόμα και το πέρασμα στο παιδί ότι τα λάθη και οι αποτυχίες είναι μέρος της ζωής, θα το εμποδίσει να καταρρακωθεί από τύψεις και ενοχές ή αισθήματα ασημαντότητας που δεν έμοιασε στον «παντοδύναμο» πατέρα του. Μια και στις ηλικίες αυτές , έτσι και αλλιώς σαν παντοδύναμο τον βλέπει. Συμπερασματικά Θα πρέπει να πείσουμε και τους μπαμπάδες για τη συμμετοχή τους στη φροντίδα, όχι μόνο της συντρόφου, αλλά και του παιδιού τους , από τη πρώιμη αυτή ηλικία. Να τους πείσουμε ότι η φροντίδα αυτή δεν είναι χαμένος χρόνος , αλλά μια σημαντική συμβολή στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του και θεμέλιος λίθος της επένδυσης στη σχέση τους μαζί του