ΨΥΧΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Εισήγηση στην Ημερίδα του ΤΕΙ Αθήνας «Υγιεινή και ασφάλεια στο χώρο εργασίας»

Μάρτιος, 2015

Την ψυχοπαθολογία ενός ατόμου συνιστούν όλα αυτά τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του, που κάτω από όποιες συνθήκες εκφράζονται στην συμπεριφορά του και σε ότι αυτή περιλαμβάνει.

Τον τρόπο σκέψης του, την αντίληψή των καταστάσεων, την ικανότητά του για αποφάσεις και πάνω απ’όλα την επικοινωνία του με το περιβάλλον και τους συνανθρώπους του.

Κάθε άνθρωπος διαθέτει τα δικά του αποκλειστικά χαρακτηριστικά που πάντα θα διαφέρουν σε κάποιο βαθμό από αυτά του διπλανού του.

Αυτό γιατί, κάθε ένας από εμάς έχει την δική του ατομική ιστορική εξέλιξη που διαμόρφωσε τον ψυχισμό του μέσα από διαφορετικά βιώματα και εμπειρίες.

(Είναι σ’ όλους γνωστό, ότι ενώ στα ψυχολογικά τεστ δίνονται σ’ όλους οι ίδιες εικόνες και ερωτήσεις, το αποτέλεσμα πάντα διαφέρει.)

Έτσι κάθε ένας από εμάς θα διαχειρίζεται και θα αντιδρά διαφορετικά στα διάφορα ερεθίσματα και καταστάσεις του περιβάλλοντος.

Συχνά η διαχείριση και αντίδραση αυτή είναι μέσα στα ευρύτερα φυσιολογικά πλαίσια, με ένα κοινό παρανομαστή στοιχείων που επιτρέπει στα μέλη μιας ομάδας ατόμων μια ομαλή επικοινωνία, συνεργασία για λύση των όποιων προβληματικών καταστάσεων από κοινού, χωρίς εντάσεις, συγκρούσεις, πιεστική συμπεριφορά του ενός πάνω στον άλλον.

Δεν είναι όμως και σπάνιες οι φορές που η διαχείριση καταστάσεων και οι αντιδράσεις κάποιων ατόμων ξεφεύγουν από τα κοινά αποδεκτά όρια, είτε σαν περιστασιακές αντιδράσεις σε μεμονωμένες καταστάσεις και προβλήματα, είτε σαν μόνιμες συμπεριφορές που συνιστούν αυτές, οι ίδιες το πρόβλημα. Σε αυτές τις περιπτώσεις έχουμε την δημιουργία εντάσεων, ανάμεσα στα μέλη της ομάδας, αντιπαραθέσεων ανάμεσα σε μεμονωμένα άτομα ή και ομάδες ατόμων, από την ταύτιση κάποιων με κάποιους και των άλλων με τους άλλους, κλίμα έντασης, αρνητικά συναισθήματα (θυμού, ζήλιας, επιθετικότητας, κατάθλιψης, άγχους) ανάλογα με την προσωπικότητα και την ικανότητα διαχείρισης τέτοιων καταστάσεων από κάθε μέλος της ομάδας.

Η ομαλή επικοινωνία μεταξύ των μελών της ομάδας, εάν δεν καταργείται, οπωσδήποτε διαταράσσεται και το εργασιακό περιβάλλον γίνεται μια καθημερινή δοκιμασία του ψυχισμού μας.

Στην ουσία πρόκειται για συμπεριφορές και αντιδράσεις που ξεπερνούν τα φυσιολογικά όρια.

Από γενικότερη ψυχιατρική σκοπιά, έχει παρατηρηθεί ότι, ένας από τους συχνότερους αιτιοπαθογενετικούς παράγοντες πρόκλησης μη φυσιολογικών αντιδράσεων ή ακόμα και κάποιας παθολογικής συμπεριφοράς ή και ψυχολογικής διαταραχής είναι η μορφή και η ποιότητα των διαπροσωπικών σχέσεων των ατόμων αυτών, όχι μόνο με τα άτομα του στενότερου περιβάλλοντος του καθενός, αλλά και με όλα αυτά που συνθέτουν το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον τους και φυσικά και τον χώρο εργασίας τους. Προβληματικές διαπροσωπικές σχέσεις που έχουν να κάνουν με ιδιαιτερότητες του χαρακτήρα τους.

Ένας δεύτερος αιτιοπαθογενετικός παράγοντας είναι οι συνθήκες του κοινωνικού περιβάλλοντοςπου λειτουργεί τόσο καταπιεστικά για συγκεκριμένα άτομα που τα οδηγεί στις μη φυσιολογικές αντιδράσεις, συμπεριφορές ή και σε ψυχολογικές διαταραχές.

Στο χώρο εργασίας μας έχουμε όλα αυτά τα στοιχεία που η δυναμική σχέση τους θα καθορίσει τις τελικές επιπτώσεις στον ψυχισμό του καθενός από μας.

Έχουμε δηλαδή την δυναμική αλληλεπίδραση ανάμεσα στη προσωπικότητά του καθενός, τις διαπροσωπικές σχέσεις με την ιδιαιτερότητα των συνεργατών και τις συνθήκες εργασίας.

Έτσι μη φυσιολογικές αντιδράσεις, συμπεριφορές με χαρακτήρα κατάργησης, των αποδεκτών ορίων ή και υπερβολικές ψυχολογικές αντιδράσεις που εφάπτονται ή συνιστούν ψυχιατρικές διαταραχές, θα μπορούσε να εμφανίσει κάθε ένας από εμάς. Αυτό θα εξαρτιόταν βασικά από την ωριμότητα της προσωπικότητας μας να διαχειρίζεται τις όποιες καταστάσεις αλλά και από την ένταση της καταπίεσης από το περιβάλλον (δηλαδή, στον μηχανισμό παραγωγής μιας παθολογικής ψυχικής αντίδρασης συμμετέχουν, τόσο τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, όσο και το ερέθισμα).

Ενώ όμως ισχύει ότι κάτω από υπερβολικά έντονες ψυχικές αντιδράσεις μπορεί να καμφθεί και η πιο ισχυρή προσωπικότητα, στην πράξη παρατηρούμε ότι οι αντοχές του ανθρώπινου ψυχισμού είναι καταπληκτικές, χάρη στη μεγάλη του προσαρμοστική ικανότητα.

Παράλληλα, παρατηρούμε όμως ότι, κάποια άτομα αντιδρούν υπερβολικά και πέρα από τα όρια της λογικής ακόμα και σαν αντίδραση σε μικρής έντασης ή επουσιώδη ερεθίσματα.

Ακόμα, πολλές φορές παρατηρούμε ότι όταν κάποιος αντιδράσει με κάποια μορφή αντίδρασης σε κάποιο εξωτερικό ερέθισμα, αυτό δημιουργεί ένα προηγούμενο που μελλοντικά μπορεί να εμφανισθεί η αντίδραση αυτή ακόμα και με μικρότερης έντασης ερεθισμούς. Σαν μια μορφή αυτοματισμού που πυροδοτήθηκε από την πρώτη αντίδραση (φαινόμενο όδευσης). Συχνά συμβαίνει, με την πάροδο της ηλικίας, οι αντιδράσεις αυτές να χάνουν σε ένταση, σαν μια διαδικασία ωρίμανσης του ψυχισμού. Γι’ αυτό και οι έντονες αντιδράσεις χαρακτηρίζουν κυρίως μικρότερες ηλικίες ή γενικότερα ανώριμες προσωπικότητες.

Υπάρχουν όμως και οι περιπτώσεις που το ίδιο άτομο αντιδρά διαφορετικά στο ίδιο ερέθισμα. Αυτό οφείλεται στη διαφορετική ψυχολογική περιστασιακή κατάσταση στην οποία μπορεί να βρίσκεται το άτομο την στιγμή του ερεθίσματος.

Τα ερεθίσματα που πυροδοτούν παθολογικές αντιδράσεις έχουν συνήθως τον χαρακτήρα του ‘‘ξαφνικού’’. Είναι ερεθίσματα ξαφνικά, αναπάντεχα και με μεγάλη ένταση.

Παθολογικές αντιδράσεις όμως μπορούν να προκληθούν και από χρόνιες ψυχοπιεστικές καταστάσεις, όταν εξαντληθούν οι αντοχές και αντιστάσεις του ατόμου.

Η πορεία και η διάρκεια των παθολογικών αντιδράσεωνθα εξαρτηθεί από τον συσχετισμό εξωτερικών επιδράσεων και εσωτερικής ατομικής ιδιοσυγκρασίας. Φυσιολογικά, όταν πάψει ο ερεθισμός, σταματάει και η αντίδραση. Ένα από τα γνωρίσματα όμως του παθολογικού μηχανισμού διαχείρισης, ορισμένων ατόμων, των αντιδράσεων είναι η διατήρηση του ερεθισμού στον ψυχισμό του ατόμου - σαν μια διαχρονικά ενεργητική δράση του ερεθίσματος και όχι σαν ανάμνηση - έτσι που να συνεχίζεται η πρόκληση της αντίδρασης με αποτέλεσμα και την διατήρηση της παθολογικής συμπεριφοράς.

Το είδος της κάθε παθολογικής αντίδρασης θα καθορισθεί λοιπόν, από την δομή της προσωπικότητας και το είδος των εξωτερικών ερεθισμών.

Επειδή είναι αδύνατον να αναφερθεί κανείς στις άπειρες δομές προσωπικότητας, αυτό που κάνουμε για να μπορέσουμε να καταγράψουμε, να κατανοήσουμε και να ερμηνεύσουμε την ατομική αντίδραση του καθενός , είναι να ομαδοποιήσουμε τις προσωπικότητες με βάση κάποια κυρίαρχα χαρακτηριστικά που θα είναι και αυτά που θα καθορίσουν σε μεγάλο βαθμό και την ψυχολογική αντίδραση στα όποια ερεθίσματα του περιβάλλοντος.

Για λόγους οικονομίας θα κατέτασσα τις προσωπικότητες που δυνητικά θα μπορούσαν να προκαλέσουν πρόβλημα στο χώρο εργασίας σε τρείς μεγάλες κατηγορίες.

α. τους ψυχωτικούς

β. τους νευρωτικούς και

γ. τις διαταραχές της προσωπικότητας ή ψυχοπάθειες.

Στην περίπτωση των ψυχωτικών ή νευρωτικών δομών της προσωπικότητας, θα έχουμε και αντίστοιχες μορφές αντιδράσεων.

Στην ψυχωτική αντίδραση χαρακτηριστική θα είναι η κατάργηση των ορίων της πραγματικότητας, με ότι θα προκαλέσει αυτή, στη συμπεριφορά του ατόμου. Λόγω του θεαματικού της αλλαγής, αυτή γίνεται εύκολα αντιληπτή από το περιβάλλον.

Στη νευρωτική αντίδραση θα έχουμε έκλυση άγχους, πανικού ή οποιαδήποτε λειτουργική ή σωματική μετατροπή τους που θα προκαλέσει προβλήματα κυρίως στο άτομο, όσο και εάν η συμπτωματολογία του μπορεί να επηρεάσει και την σχέση του με το περιβάλλον. Πιθανές συχνές απουσίες από την εργασία, λόγω της συμπτωματολογίας, είναι συνήθως η πιο επώδυνη επίπτωση στο περιβάλλον.

Στις διαταραχές της προσωπικότητας ή ψυχοπάθειες η συμπεριφορά του ατόμου έχει σα κύριο άξονα αναφοράς την εξυπηρέτηση των δικών των αναγκών και επιδιώξεων, χωρίς να ενδιαφέρεται για τις οποιεσδήποτε επιπτώσεις της συμπεριφοράς αυτής στο περιβάλλον του.

Έτσι, το άτομο λειτουργεί και συμπεριφέρεται ανάλογα με τις ανάγκες του, χωρίς την ανασταλτική διορθωτική επίδραση του εσωτερικού λογοκριτή που θα πρέπει να διαθέτει κάθε φυσιολογικό άτομο.

Αυτά τα χαρακτηριστικά, είναι και αυτά που όταν εκπροσωπούνται στις προσωπικότητες κάποιων συνεργατών, δημιουργούν και τα μεγαλύτερα προβλήματα στη δυναμική της επικοινωνίας στον εργασιακό χώρο. Ενώ δηλαδή στις ψυχωτικές ή νευρωτικές αντιδράσεις πάσχει κυρίως το άτομο με σχετικές επιπτώσεις στο περιβάλλον, στις διαταραχές τις προσωπικότητας ή ψυχοπάθειες οι επιπτώσεις της συμπεριφοράς του ατόμου αφορούν κυρίως το περιβάλλον του χωρίς ο ίδιος να έχει αίσθηση της συμπεριφοράς του.

Να τονίσουμε ότι οι διάφορες μορφές ψυχοπαθητικών προσωπικοτήτων δεν περιλαμβάνονται στις ψυχιατρικές διαταραχές με την στενή έννοια του όρου, αλλά συνιστούν συχνά χαρακτηριστικά και των θεωρούμενων φυσιολογικών.

Με αυτή την έννοια, οι μορφές ψυχοπαθητικής συμπεριφοράς που θα μπορούσαν να εκδηλωθούν θα ήταν όσα και τα ψυχοπαθητικά άτομα, αφού κάθε άτομο διαφέρει στις ανάγκες, τις επιθυμίες και τους στόχους του στη ζωή. Προϋπόθεση είναι η έλλειψη ή κάποια κενά του εσωτερικού λογοκριτή.

Σε μια προσπάθεια κατηγοριοποίησης των ψυχοπαθητικών μορφών συμπεριφοράς, ανάλογα με τα προεξάρχοντα χαρακτηριστικά διακρίνονται, τουλάχιστον βιβλιογραφικά, συγκεκριμένες κατηγορίες, ψυχοπαθητικών προσωπικοτήτων. Από το πλήθος των πολυάριθμων προσπαθειών κατάταξης των ψυχοπαθητικών προσωπικοτήτων, ξεχωρίζει αυτή του Kurt Schneider(1923), ο οποίος διακρίνει δέκα χαρακτηριστικές μορφές έκφρασης της ψυχοπαθητικής συμπεριφοράς, που θα μπορούσαν να θεωρηθούν σαν οι κλινικές μορφές της ψυχοπαθητικής συμπεριφοράς. Μερικές από αυτές είναι:

Ο υπερθυμικός τύπος,κατ’ εξοχήν δραστήριες προσωπικότητες με κύρια χαρακτηριστικά – την εύθυμη διάθεση, την ζωηρή ιδιοσυγκρασία, και την μεγάλη ενεργητικότητα. Είναι άτομα ικανά να προσφέρουν βοήθεια ( όταν αισθάνονται υπεροχή σε σχέση με αυτόν που βοηθούν), επιδέξια , πρόθυμα αλλά χωρίς βάθος, κρίση και θεμέλια στη συμπεριφορά τους, απρόσεκτα και ευμετάβλητα, χωρίς να μπορεί κάποιος να βασισθεί σ’ αυτά. Έχουν μια απλοϊκή αυτοπεποίθηση και αισιοδοξία, με χαλαρά όρια στη συμπεριφορά τους και ευκολία σε παρορμητικές συμπεριφορές.

Ο καταθλιπτικός τύπος, Οι μελαγχολικές ψυχοπαθητικές προσωπικότητες χαρακτηρίζονται από ένα διαρκές συναίσθημα καταπιέσεως, σκεπτικισμού, απαισιοδοξίας ή μία μόνιμη αγχώδη διάθεση για την ζωή και τον κόσμο. Δεν εμπιστεύονται εύκολα τους άλλους, αλλά πολύ περισσότερο τον εαυτό τους – Διατηρούν κυρίως τα δυσάρεστα βιώματα στη μνήμη τους και τους είναι σχεδόν αδύνατο να συμμετάσχουν αυθόρμητα σε ευχάριστα γεγονότα, η μία θλίψη αντικαθίσταται από την άλλη.

Πέρα όμως από αυτή την κλασσική μελαγχολική εικόνα, συχνά η μελαγχολία «μεταμφιέζεται» σε μία «αγχώδη μανία», ή «μανία φυγής » με εξωτερική ευδιαθεσία και πολυπραγμοσύνη, χωρίς όμως τα άτομα αυτά να εισπράττουν ένα πραγματικό αίσθημα χαράς. Είναι άτομα δραστήρια, στα οποία όμως η επιτυχία δεν φέρνει ικανοποίηση και όταν για κάποιο λόγο παύσει η δραστηριότητά τους, υπάρχει ο κίνδυνος ανάδυσης της μελαγχολικής διάθεσης.

Στις μελαγχολικές ψυχοπαθητικές προσωπικότητες κατατάσσονται και άτομα δυσθυμικά με μαλακό χαρακτήρα, δειλά και με έλλειψη θάρρους. Ενώ σαν κακόθυμες προσωπικότητες περιγράφονται άτομα με διαχρονική μελαγχολική διάθεση, ψυχρά, ιδιότροπα, δηκτικά, δύσπιστα, ευερέθιστα με τάση να κρίνουν και να κατακρίνουν τους άλλους – Είναι άτομα απαισιόδοξα για το μέλλον με τάσεις φανατικών ταυτίσεων που επιχαίρουν με τις αποτυχίες των άλλων.

Ο φανατικός, Οι φανατικοί, είναι η κατηγορία αυτή των ψυχοπαθητικών προσωπικοτήτων που χαρακτηρίζεται από υπεραξιολόγιση των ιδεών, σκέψεων τους ή οποιωνδήποτε συναισθηματικών τους επενδύσεων . Συνήθως πρόκειται για εκρηκτικέςπροσωπικότητες που λειτουργούν σχεδόν παραληρητικά στην προσπάθεια υπεράσπισης των απόψεών τους (οι «υπερτιμώμενες ιδέες » των φανατικών , ανήκουν μαζί με τις ιδεοληψίες και το παραλήρημα στις διαταραχές του περιεχομένου της σκέψης ). Σε μικρότερο σημαντικό ποσοστό παρατηρούμε άτομα φανατικά προσηλωμένα σε ιδέες χωρίς όμως αγωνιστικό ή επιθετικό περιεχόμενο, κυρίως σαν μέλη ιδεολογικών αιρέσεων. Την κατηγορία αυτή των φανατικών χαρακτηρίζει ο Kurt-Slumeider σαν άτονους.

Ψυχοπαθητικές προσωπικότητες που έχουν ανάγκη αξιολόγησης είναι άτομα που η συμπεριφορά τους χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια να προβάλουν μία υπερτροφική εικόνα του εαυτού τους με στόχο την αποδοχή και την επιβράβευση από τους άλλους. Είναι άτομα ματαιόδοξα, που εύκολα ψευδολογούν,. Η προσπάθεια αυτή προβολής του εαυτού μπορεί να έχει διάφορες μορφές . Μπορεί να αφορά από τον τρόπο ντυσίματος , μέχρι την προκλητική συμπεριφορά, την επαναλαμβανόμενη ψευδολογία και την περιαυτολογία. Στις περιπτώσεις της φανταστικής ψευδολογίας , ο ψυχοπαθητικός αυτός τύπος ζει τον ρόλο του, τον οποίο περιστασιακά τον πιστεύει και δεν αισθάνεται την ανάγκη κάποιας διόρθωσης, όταν επανέλθει στην περιοχή της πραγματικότητας. Αδυνατεί να αυτολογοκριθεί(ελλειμματικό ΥΠΕΡΕΓΩ) παρ όλο που έχει επίγνωση της συμπεριφοράς του. Το φάσμα των ρόλων που υιοθετούνται από τέτοια άτομα εκτείνεται από τον ρόλο του εντυπωσιακού «ήρωα» μέχρι του «μάρτυρα» που επιζητεί τον οίκτο του περιβάλλοντος .

Ψυχοπαθητικές προσωπικότητες με ευμετάβλητη ψυχική διάθεση , που χαρακτηρίζονται από εύκολη έως ραγδαία αλλαγή της διάθεσης χωρίς την συμμετοχή κάποιων εξωτερικών αιτίων ή αφορμών. Κυριαρχεί η δυσθυμική διάθεση με εξάρσεις ευφορίας που βιώνονται σαν εσωτερικές ενορμήσεις από το άτομο και αδυνατούν να ερμηνευτούν αιτιολογικά.

Οι εκρηκτικές ψυχοπαθητικές προσωπικότητες είναι άτομα ευερέθιστα, με εκρήξεις θυμού και διάθεση φιλονικίας στις διαπροσωπικές τους σχέσεις. Εκρήγνυνται «δι’ασήμαντον» αφορμή και είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα εάν η αφορμή αυτή έχει σχέση με υποτίμηση της προσωπικότητας τους .

Οι αδιάφοροι ψυχοπαθητικοί τύποι,είναι άτομα ψυχρά στη σχέση τους με το περιβάλλον, χωρίς ένδειξη συναισθηματικής επικοινωνίας ή ευσπλαχνίας , συναισθηματικά επίπεδα. Δεν χαρακτηρίζονται από αισθήματα ντροπής , τύψεων ή μεταμέλειας για τις πράξεις τους , όσο προκλητικές και να είναι αυτές – Είναι άτομα σκληρά , αδιαφορούν για τις επιπτώσεις της συμπεριφοράς τους , την οποία δεν «τροποποιούν», όσο και να προσπαθεί το περιβάλλον τους γι’ αυτό . Είναι οι τύποι που προσανατολισμένοι στον στόχο τους «πατούν επί πτωμάτων», προκειμένου να τον πετύχουν. Όχι σπάνια μπορούν να φθάσουν στο έγκλημα, όχι σαν συναισθηματική αντίδραση (εν βρασμώ) αλλά σαν στρατηγική επίτευξης του στόχου. Διακρίνονται ακόμα για την υψηλή νοημοσύνη τους .

Οι άβουλες ψυχοπαθητικέςπροσωπικότητες είναι αυτές που επηρεάζονται ιδιαίτερα εύκολα από κάθε εξωτερική επίδραση. Δεν έχουν ατομικό προσανατολισμό αλλά επηρεαζόμενες από τις παρεμβάσεις του περιβάλλοντος «άγονται και φέρονται» άλλοτε προς το καλό και άλλοτε προς το κακό. Στερούμενες εσωτερικών αντιστάσεων γίνονται εύκολα αντικείμενα εκμετάλλευσης από τους άλλους . Στην καθημερινότητα εμφανίζονται χωρίς πρωτοβουλίες και ατομικά κίνητρα, ενώ στην χρησιμοποίησή τους από τους άλλους εμφανίζονται χωρίς αρχές, έτσι ώστε να μην έχουν και αναστολές εάν οι άλλοι τους κατευθύνουν σε παράνομες πράξεις .

Οι ασθενικές ψυχοπαθητικές προσωπικότητες στην τυπική τους μορφή χαρακτηρίζονται από μία συνεχή υποχονδριακή αυτοπαρατήρηση των σωματικών κυρίως, αλλά και ψυχολογικών λειτουργιών τους με αποτέλεσμα την δημιουργία ακόμα και ψυχικών ή ψυχοσωματικών συμπτωμάτων. Αυτά με τη σειρά τους πυροδοτούν νέους κύκλους αυτοπαρατήρησης κ.ο.κ. Ο συνεχής προσανατολισμός των ατόμων αυτών προς τον εαυτό τους οδηγεί σε εξασθένηση των ψυχικών λειτουργιών όπως της προσοχής, της μνήμης κ.α Συμμετέχουν ελάχιστα στα δρώμενα στο περιβάλλον και παραπονιούνται συνέχεια για διάφορα ενοχλήματα και διαταραχές των σημαντικών τους λειτουργιών, όπως αϋπνίες, ζάλη, κεφαλαλγίες, καρδιακή δυσλειτουργία, «πονάκια», διαταραχές από τα αγγεία, την ουροδόχο κύστη, την λειτουργία του πεπτικού …Η ικανότητα για εργασία μειώνεται, ενώ πρωτοβουλίες, κίνητρα και δημιουργικότητα απουσιάζουν.

Πέρα από την κατάταξη αυτή των κλινικών μορφών ψυχοπάθειας, στην πράξη θα μπορούσε να συμπεριληφθεί στις ψυχοπαθητικές συμπεριφορές κάθε τύπος προσωπικότητας, οποιασδήποτε ψυχολογικής σύνθεσης, με βασικό χαρακτηριστικό την έλλειψη αναστολών και την αδυναμία καθρεφτίσματος της συμπεριφοράς του σε σχέση με τις επιπτώσεις της στο περιβάλλον.

Όλα τα άτομα διαθέτουν ψυχοπαθητικά στοιχεία στον ψυχισμό τους, τα οποία τα ελέγχουν με το λογοκριτή τους (ΥΠΕΡΕΓΩ) σε συνδυασμό με την αξιολόγηση της πραγματικότητας (ΕΓΩ). Στον λογοκριτή αυτόν θα βρίσκουν αντιπροσώπευση και οι κοινωνικοί κανόνες, σαν συνέχεια των «μη» και των «όχι» της παιδικής ηλικίας. Όσο πιο χαλαροί οι κοινωνικοί κανόνες τόσο πιο εύκολα θα εκδηλώνονται τυχόν ψυχοπαθητικά στοιχεία διαφόρων ατόμων.

Θα εξαρτηθεί λοιπόν, σε μεγάλο βαθμό από την πραγματικότητα που μας περιβάλλει, η εκδήλωση ή όχι κάποιων ψυχοπαθητικών στοιχείων από αυτά. Όσο πιο ψυχοπαθητικό το περιβάλλον, τόσο περισσότερα άτομα θα επιτρέπουν την εκδήλωση των ψυχοπαθητικών τους στοιχείων.

Στο γενικότερο κοινωνικό σύνολο δεν είναι καθόλου δύσκολο για τον καθένα να διακρίνει τέτοια φαινόμενα συμπεριφορών ατόμων ή κοινωνικών ομάδων των οποίων μοναδικός άξονας της συμπεριφοράς τους είναι η εξυπηρέτηση των δικών τους ατομικών ή στενά συντεχνιακών τους αναγκών και στόχων χωρίς το παραμικρό ενδιαφέρον για τις επιπτώσεις στο γενικότερο κοινωνικό σύνολο.

Σύγχρονοι ερευνητές (π.χ.ψυχίατρος Hervey Cleckley), ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με τα άτομα αυτά, γενίκευσαν την έννοια του όρου ψυχοπάθεια, έτσι ώστε να συμπεριλάβουν σ΄ αυτόν όλους αυτούς των οποίων η συμπεριφορά χαρακτηρίζεται από την έλλειψη αναστολών, άσχετα εάν αυτό θα μπορούσε να συμπεριληφθεί στις βιβλιογραφικές κλινικές μορφές. Μιλώντας πια για την ψυχοπάθεια της καθημερινότητας.

Διαχώρισαν, μάλιστα, τους ψυχοπαθείς, σε ΄΄επιτυχημένους΄΄ και ΄΄αποτυχημένους΄΄, χρησιμοποιώντας γι΄ αυτόν τον διαχωρισμό γενικότερα αποδεκτά κοινωνικά κριτήρια

Γενικά, οι ψυχοπαθητικές προσωπικότητες χαρακτηρίζονται από την υπερβολικότητα των όποιων χαρακτηριστικών τους, θετικών ή αρνητικών, σε σχέση με τα φυσιολογικά άτομα, μια και απουσιάζει ο λογοκριτής που θα μπορούσε να λειτουργεί ανασταλτικά στην εκδήλωση της συμπεριφοράς τους. ΄

Έτσι, όσο αφορά τη κατηγορία των ΄΄επιτυχημένων΄΄ ψυχοπαθών , αυτοί, εμφανίζονται ικανότεροι στην επίτευξη των στόχων τους (χρησιμοποιώντας κάθε μέσο χωρίς αναστολές) δημιουργώντας πρότυπα για άλλες ασθενέστερες προσωπικότητες λόγω της δυναμικής τους. Τα αντιθετικά αυτά χαρακτηριστικά είναι επόμενο να δημιουργούν τόσο ταυτίσεις μαζί τους, όσο και ισχυρές συγκρούσεις με όσους δεν είναι διατεθειμένοι να ανεχθούν την χωρίς αναστολές συμπεριφορά τους. Σε μια δεύτερη φάση θα προκαλέσουν συχνά και απογοητεύσεις σ΄αυτούς που τους θαυμάζουν, αφού ο τελικός στόχος των ψυχοπαθητικών προσωπικοτήτων είναι η εξυπηρέτηση των δικών τους αναγκών. Έτσι, δε θα διστάσουν να απογοητεύσουν ακόμα και τα «αγαπημένα» τους πρόσωπα ή τους «πιο πιστούς τους υπηρέτες» στην εξυπηρέτηση του στόχου αυτού.

Κάποιοι θεωρούν ( π.χ. Cleckley) ακόμα και αυτή τη μορφή της ΄΄μη κλινικής ΄΄ψυχοπαθητικής συμπεριφοράς, σαν ψυχική ασθένεια, αφού χαρακτηρίζεται από ένα μη θεραπεύσιμο συναισθηματικό κενό. Ακόμα και στις περιπτώσεις που κάτι αισθάνονται, αυτό είναι τελείως επιφανειακό. Τους θεωρούν ικανούς να πράξουν το χειρότερο, με τις όποιες επιπτώσεις για τους άλλους, κάτι που για ένα φυσιολογικό άτομο θα προκαλούσε δυσβάσταχτα συναισθήματα ντροπής και ενοχών, χωρίς να εμφανίζουν ίχνος απ’ όλα αυτά. Ακόμα θεωρούν ότι η ψυχοπάθεια, αυτής της μορφής, είναι ευρύτατα διαδεδομένη στην κοινωνία και στη συμπεριφορά χαρακτηρίζει ακόμα και τελείως «φυσιολογικά» και κοινωνικά αποδεκτά άτομα όπως εμπόρους, διευθυντές, πολιτικούς, γιατρούς, ακόμα και ψυχιάτρους.

Το έλλειμμα «συναισθηματικών αναστολών» επιτρέπει σ΄αυτούς τους ψυχοπαθείς να λειτουργούν σαν πολύ αποδοτικές μηχανές. Είναι σε θέση να εκτελέσουν εξαιρετικά, διάφορες εργασίες και να μιμηθούν τέλεια συναισθηματικές αντιδράσεις, μόνο που με τον καιρό γίνεται εμφανής η διάσταση μεταξύ λόγων και πράξεων. Είναι τύποι που μπορούν να δώσουν την εντύπωση του συντριπτικά θλιμμένου από κάποιο γεγονός και λίγο αργότερα συμμετέχουν σ’ ένα πάρτυ για να «ξεχάσουν». Το πρόβλημα είναι ότι ξεχνάνε πραγματικά..

Ένα ακόμα βασικό χαρακτηριστικό αυτών των ψυχοπαθητικών προσωπικοτήτων είναι η ευκολία τους στο ψέμα («ψευδολογία»). Το πρόβλημα είναι ότι οι ίδιοι πιστεύουν τα ψευδή σενάρια που δημιουργούν στην εξυπηρέτηση των σκοπών τους, αφού λείπει ο διορθωτικός μηχανισμός της ντροπής, των τύψεων ή των ενοχών από το ψέμα τους. Έτσι αυτές οι ψυχοπαθητικές προσωπικότητες στην αντιπαράθεση με τους φυσιολογικούς ειλικρινείς είναι πάντα σε πλεονεκτική θέση, γιατί ακόμα και όταν δεν επικυρώνεται το ψέμα τους από τους τρίτους, αυτοί έχουν συνήθως την τάση να κρίνουν την αλήθεια κάπου στη μέση. Έτσι ο ψυχοπαθής κερδίζει τουλάχιστον το 50% του ψέματός του.

Οι ψυχοπαθείς της καθημερινότητας θεωρούν τον εαυτό τους το κέντρο του κόσμου. Η μοναδική έκφραση του ΄΄ξέρεις ποιος είμαι εγώ ;΄΄ ( με...ρε ή χωρίς) , χαρακτηριστική ψυχοπαθητική έκφραση που σημειολογεί την εικόνα του εαυτού του, που έχει αυτός που το λέει, βρίσκεται συχνά όμως, όχι μόνο στο ψυχισμό των ψυχοπαθητικών ατόμων αλλά και στο συλλογικό ασυνείδητο συντεχνιών και κοινωνικών ομάδων που τοποθετούν τους στόχους και τις ανάγκες της συντεχνίας ή της ομάδας τους υπεράνω όλων των άλλων.

Ο όρος «αποτυχημένη ψυχοπάθεια», χρησιμοποιείται για τις αντικοινωνικές εγκληματικές ψυχοπαθητικές συμπεριφορές, ενώ για τους κοινωνικά προσαρμοσμένους ψυχοπαθείς θεωρείται (Harrington) ότι πρόκειται για ένα νέο τύπο ανθρώπου που διαμορφώνεται μέσα στις μοντέρνες ψυχοπαθητικές συνθήκες. Άποψη με την οποία διαφωνούν άλλοι συγγραφείς αφού και έτσι να είναι, δεν παύει να πρόκειται για ψυχοπαθητικά άτομα μέσα σε ψυχοπαθητικά κοινωνικά πλαίσια.

Δεν είναι και τόσο δύσκολο να φανταστούμε τις κοινωνικές επιπτώσεις τέτοιων τοποθετήσεων, αφού άτομα ή ομάδες με τέτοια θεώρηση της εικόνας τους θα ήταν αδύνατο να συνθέσουν συνεργασίες για το κοινό καλό, εάν οι συνεργασίες αυτές δεν θα εξυπηρετούσαν τους δικούς τους ατομικούς ή συντεχνιακούς σκοπούς .

.ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

CLECKLEY HERVEY: ‘’The Mask of Sanity’’, 5th Edition , 1982

DEBRAY,Q.: ‘’Ο ψυχοπαθητικος’’,Α΄έκδοση, εκδόσεις Χατζηνικολή, Αθήνα 1986

NAICA- LOEBELL , ANDREA: ‘’Die Psychopathen under uns’’